Zakopane noclegi -Tuberoza Zakopane

Historia Dzieje Zakopanego
Początki osady i geneza nazwy. Pierwsi osadnicy, posuwając się na południe od strony Szaflar w górę potoków Biały Dunajec, Zakopianka i Cicha Woda, dotarli w rejon Zakopanego (w okolice dzisiejszych przysiółków Ustup i Olcza) zapewne na przełomie XV i XVI wieku, i wtedy też powstały pierwsze osady w północno-wschodniej części dzisiejszego miasta. W XVI wieku teren ten był znany już także górnikom, którzy docierali w Tatry (choć zapewne częściej poprzez Czarny Dunajec) od strony Nowego Targu. W tym samym czasie w okolicach Cichej Wody w okresie wiosennym zatrzymywali się na kilka tygodni górale, podążający na hale tatrzańskie z owcami, by przeczekać tu okres, w którym na łąkach górskich jeszcze leżały śniegi. Przywileje wypasania owiec w najbliższej dzisiejszemu Zakopanemu części Tatr mieli mieszkańcy wsi zagubałowskich, przede wszystkim Maruszyny, i oni w czasie tzw. przepasek, czekając na zejście śniegów, docierali tu szlakiem prowadzącym przez grzbiet Gubałówki i pozostawali wiosną w Kotlinie Zakopiańskiej. Te dwie drogi osadnicze - od wschodu przez Ustup i od południa przez Gubałówkę utrwaliły się dwóch etymologiach, tłumaczących powstanie nazwy "Zakopane". Pierwsza z nich, niewątpliwie ludowa, opowiada o jednym z pasterzy, który przebywając z owcami na przepasce na południowym stoku Gubałówki, pięknie nasłonecznionym i ciepłym, z prześlicznym widokiem Tatr na horyzoncie, postanowił sprawdzić, czy miejsce to nadaje się na stałą osadę. W tym celu koło swojego biednego szałasu zakopał ziarenko owsa, a po powrocie z tatrzańskiego wypasu zobaczył, że ziarno pięknie wzeszło, urosło i wydało dorodny plon. I od zakopania tego ziarna miejsce owo nazwano Zakopane. Dodajmy, że polana o nazwie Zakopane do dziśznajduje się w dolnej części stoku Gubałówki, koło osiedla Gładkie ponad dolną stacją kolejki na Gubałówkę i do dziś jest głównym gniazdem rodu Gąsieniców, uchodzącego za jeden z najstarszych w Zakopanem. A wspomniana legenda głosi, że ów pierwszy osadnik był może dawnym giermkiem rycerskim i nosił pręgowane ubranie, od czego pochodził jego przydomek - Gąsienica. Gwoli ścisłości dodajmy, iż naukowcy, po analizie sposobu wymawiania nazwy miasta (Zákopane) odmawiają tej legendzie realnych podstaw, gdyż nazwa ta nie może pochodzić od imiesłowu, bowiem on wymawiany jest inaczej (zókopane).
Natomiast błogosławieństwo naukowców zyskała druga etymologia. Otóż gdzieś w rejonie Poronina, a może Ustupu zamieszkali na wykonanej ("wyrobionej") przez siebie polanie, w miejscu, które od wykarczowania drzew nazywano Kopane. I jeden desperat, pokłócony, wyrzucony, czy uciekający przez prawem któregoś dnia poszedł dalej. I gdy pytano, gdzie teraz mieszka, odpowiadano: Za Kopanem...
Która etymologia jest prawdziwa? No cóż... Pewno żadna i pewno obie... Żadna tak na sto procent nie tłumaczy skąd wzięła się nazwa miejscowości, i obie ukazują jakimi drogami przyszli do Zakopanego ludzie i gdzie miasto się zaczęło.
Zatem najpóźniej w połowie XVI w. powstały dwa najstarsze centra osadnicze Zakopanego - w okolicach Ustupu i Olczy oraz w widłach Cichej Wody i Potoku Młyniska. W 1578 r. wydany został rzekomo dla górali przywilej osadniczy króla Stefana Batorego, zezwalający na osiedlanie się na terenie między Gubałówką i Tatrami. Dokument ten (znany tylko z późniejszych wzmianek) prawie na pewno został sfałszowany przynajmniej dwa stulecia później, jednak niezależnie od jego autentyczności, potwierdza on stan faktyczny. Przywilej Michała Korybuta Wiśniowieckiego z 1670 r. zatwierdzający prawa mieszkańców wsi, które jakoby mieli oni otrzymać w 1578 r. z rąk Stefana Batorego dał podstawy do niedawnych obchodów 400-lecia Zakopanego.
Zwiedzanie gór dla przyjemności zaczęło się w Tatrach zanim powstało Zakopane. Wiadomo, że już w r. 1565 Beata Łaska odbyła wycieczkę do Doliny Kieżmarskiej leżącej po południowej strome Tatr, a z wieku następnego zachowały się wzmianki o wejściach na wysokie tatrzańskie szczyty. W kolejnym, XVIII stuleciu zwiedzano już te góry często, prowadząc w nich bardziej lub mniej systematyczne badania naukowe. Tatrzańskie pobyty dawnych badaczy ograniczały się zazwyczaj do penetracji południowych stoków tych gór; na podhalańską stronę mało kto zaglądał. Dopiero wiek XIX przyniósł ze sobą wzmożone zainteresowanie północną stroną Tatr, a zwiedzanie Morskiego Oka, "źródeł Białego Dunajca" (wywierzyska Bystrej) i Doliny Kościeliskiej na stałe weszło do programu wycieczek. Znamienne jest to, że mimo wcześniejszej i lepszej penetracji południowych zboczy Tatr, właśnie po stronie północnej, nad Morskim Okiem w r. 1836 stanęło pierwsze niezagospodarowane schronisko. Ówcześni turyści nocowali w leśniczówkach, gospodach i karczmach, wyżej w górach w pasterskich szałasach, bądź wprost pod gołym niebem, a zwiedziwszy dzikie Tatry czym prędzej wracali do ludnych miast.
Pierwszym osadnikiem-pionierem miał być nieznanego imienia Gąsienica, którego synowie, Jędrzej i Paweł, wybudowali młyn u zbiegu potoku Białego i Cichej Wody, Gąsienicowie musieli mieć już wtedy dość licznych sąsiadów, dla kogo bowiem mełliby mąkę w swym młynie. Ci pierwsi mieszkańcy Zakopanego - jak wykazała analiza dostępnych dokumentów - wywodzili się z wiosek położonych dalej na północ.
Pierwsze prawdziwe dokumenty, wzmiankujące Zakopane pochodzą z początku XVII w. Nazwa Zakopane pojawia się po raz pierwszy w kronice parafii czarnodunajeckiej pod datą 1605 r., następnie w dokumencie sądowym rodziny Rubzdelów z 1616 r. (w 1615 r. Paweł Rubzdel z Maruszyny nabył polanę, którą zowią Zakopane), a potem w przywileju cerklowym dla Jędrzeja Jarząbka z 1630. W 1624 r. w spisie, dokonanym przez Mikołaja Komorowskiego podczas obejmowania starostwa w Nowym Targu, pojawia się nazwa "Nowa Osada", łącząca poszczególne polany Gąsieniców, Toporów, Bachledów i Jarząbków. Oficjalna nazwa nie utrzymała się, wyparta przez ludowe "Zakopane", ale dokument wymienia najstarsze rody, osiadłe na tym terenie.

Skąd pochodzili przodkowie dzisiejszych górali? Wbreb głoszonym w rozmaitych okresach historycznych (także i ostatnio!) poglądom, górale są szczepem o polskich korzeniach etnicznych, wywodzącym się w zasadniczej mierze z północnych stron Małopolski. Osadnictwo przyszło na teren Podhala w XII wieku. W 1234 r. powstała - za sprawą zakonu cystersów - pierwsza parafia dla obszaru między Gorcami a Tatrami, ulokowana w Ludźmierzu. W ciągu wieków kultura materialna i duchowa osadników mocno się zmieniała, dostosowując się do warunków klimatycznych i geograficznych. Największy wpływ na ukształtowanie się tych elementów miały wędrówki wołoskie z XIV i XV wieku. Wołosi, co prawda, sami w Tatry nie dotarli w większej liczbie, lecz dotarła tu ich kultura i gospodarka, w której największe znaczenie miało sezonowo migrujące pasterstwo. Wielowiekowe sąsiedztwo z narodami słowackim i węgierskim wpłynęło także na ukształtowanie się polskiej góralszczyzny, która jest typowym produktem pogranicza, którego kulturę, tradycję, gospodarkę, a niemniej typ etniczny tworzył koktail narodowościowy elementów polskich i napływowych.
W wieku XVII i XVIII coraz więcej rodzin osiadało w Zakopanem: w 1765 r. odnotowano tu 37 osiadłości i 2 młyny,ale liczba ta wydaje się zaniżona. Ówczesna ludność zajmowała się ubogim rolnictwem (uprawa jęczmienia i owsa, kapusty i - od XVIII w. - ziemniaków) oraz pasterstwem.
Rok po zajęciu Spisza i na rok przed oficjalnym pierwszym rozbiorem Polski, w 1770 r. Austria, pod pozorem utworzenia kordonu sanitarnego, przesunęła granice i zagarnęła starostwo nowotarskie wraz z Zakopanem (a także ziemię sądecką i czorsztyńską). Jak można przypuszczać, prawdziwe zagrożenie dla Cesarstwa stanowiła nie epidemia cholery, lecz... konfederacja barska, która umacniała się na terenach Polski południowej. Tak więc tutaj, na górskiej rubieży Rzeczpospolitej, rozpoczęła się tragedia rozbiorowa. Symetriahistorii sprawiła, że tutaj też po prawie 150 latach najpierw zaświeciła jutrzenka swobody.
Początki przemysłu, badań naukowych i lecznictwa.
Już w XV wieku, podobnie jak we wszystkich wysokich górach, poszukiwano w Tatrach złóż metali szlachetnych. Znajdowano ślady złota, srebra, a także miedzi, jednakże eksploatacja ich nie opłacała się. Dopiero przełom XVIII i XIX wieku skierował zainteresowanie ówczesnych górników ku złożom rud żelaza. Założenie w II połowie XVIII wieku u wylotu Doliny Bystrej zakładu przetwarzającego te rudy miało - jak pokazała przyszłość - decydujący wpływ na rozwój odległej o 2 km na pomoc niewielkiej wioski.
W 1766 r. południowej części Zakopanego - w Kuźnicach - rozpoczęto budowę huty żelaza. Znacznie wcześniej huta działała w Dolinie Kościeliskiej. Od II połowy XVIII w. górnictwo i hutnictwo stało się dodatkowym źródłem dochodu dla mieszkańców, dotąd całkowicie uzależnionych w swej egzystencji od kapryśnej górskiej aury. Inicjatorem budowy i pierwszym zarządcą huty, sprawującym nad nią pieczę w imieniu władzy państwowej, był ostatni przedrozbiorowy starosta nowotarski, Franciszek Rychter. On też, po przejęciu dawnych królewszczyzn przez Austrię, pozostał dożywotnio dzierżawcą hut, nazywanych z niemiecka Hamrami. W 1773 roku Zakopane, wraz z całym Podhalem zostało włączone do tzw. kamery nowotarskiej, gdzie dawnym polskim majątkiem państwowym zarządzali austriaccy urzędnicy. Eksploatacja kopalń rudy w Tatrach i kuźnickich Hamrów prowadzona przez Austriaków z całą bezwzględnością okupantów, doprowadziła w końcu w 1794 roku do buntu zatrudnionych w nich górali, którzy wraz z ukrywającymi się przed branka do wojska uciekinierami i - podobno - zbójnikami napadli na Kuźnice, zrabowali kasę i poniszczyli wiele urządzeń. Wprowadzono wtedy na Podhalu stan wojenny, w Kuźnicach zainstalowano wojsko, ale napięcie zelżało dopiero z początkiem XIX wieku, kiedy to huta przeszła w prywatne ręce i zaczęła na nowo dobrze prosperować.
Niebawem Kuźnice stały się centralnym punktem doliny zakopiańskiej, gdzie niejako obok huty powstała pierwsza "baza turystyczna": jedzenie i kwatery dla gości były dostępne w miejscowej karczmie, budynku dyrekcji oraz w co lepszych domkach hamerników i hawiarzy, jak tu nazywano hutników i górników. Na przełomie XVIII i XIX w. zaczęli przybywać do Kuźnic pierwsi badacze Tatr, a niebawem pierwsi kuracjusze, leczący żentycą choroby płucne. W zasadzie trudno wyobrazić sobie gorsze warunki do leczenia górnych dróg oddechowych: wilgotna, zacieniona dolina, wieczny chłód, dym i hałas urządzeń hutniczych, brak jakichkolwiek wygód... Niemniej jednak wiele osób przyjeżdżało i wiele osób pozbywało się w górskim klimacie swoich dolegliwości. Mało kto spośród nich zaglądał do "wiejskiej", podgubałowskiej części osady, skąd zresztą wywodziła się większość szeregowych pracowników kopalń i hut - kadra kierownicza przeważnie rekrutowana była spośród śląskich, czeskich i niemieckich fachowców.
Tu warto przytoczyć kilka nazwisk polskich podróżników i badaczy, którzy w tym czasie odwiedzili Tatry: Stanisław Staszic - jeden z najwybitniejszych reprezentantów polskiego Oświecenia, autor znakomitego dzieła "O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski" (zwiedził Tatry w latach 1803-1805); Ludwik Zejszner - wybitny geolog, czołowy badacz Tatr i Karpat (po raz pierwszy w r. 1829); Seweryn Goszczyński - ojciec etnografii Podhala, autor "Dziennika podróży do Tatrów" (po raz pierwszy w r. 1832); Ludwik Pietrusiński - jeden z pierwszych w Polsce propagatorów turystyki i idei ochrony przyrody, autor "Podróży, przejażdżek i przechadzek po Europie" (około r. 1840); Zygmunt Bogusz Stęczyński - twórca poematu "Tatry w dwudziestu czterech obrazkach" (około 1840).
W 1806 r. właścicielem huty został Jan Homolacs - przedstawiciel węgierskiej z pochodzenia rodziny, przez lata osiadłej na Morawach i wreszcie spolonizowanej. Niedługo potem rząd austriacki, pragnąc zmniejszyć powiększającą się stale po wojnach napoleońskich dziurę w budżecie postanowił sprywatyzować większość dóbr należących do kamery nowotarskiej. By łatwiej znaleźć nabywców, dobra w Tatrach i na Podtatrzu podzielono na kilka części i po dłuższych korowodach w 1824 r. Emanuel Homolacs za 65 030 zł reńskich (ok. 78.000 zł z 2004 r.) kupił od rządu austriackiego posiadłości na Podhalu oraz w Tatrach, stając się właścicielem tzw. dóbr zakopiańskich (część Kamery Nowotarskiej, obejmującą grunty w Tatrach i w wioskach Waksmund, Białka, Groń, Leśnica, Bukowina, Brzegi, Zakopane, Zubsuche, Bystre, Międzyczerwienne, Maruszyna, Ostrowsko, Dębno, Gronków).
Huta prosperowała coraz lepiej, i coraz lepiej wiodło się jej właścicielom, którzy teraz mieli w swoich rękach nie tylko zakład produkcyjny ale i zaplecze surowcowe: w Tatrach pozyskiwano nie tylko rudę, ale i drewno, niezbędne nie tylko do utrzymywania sztolni, ale przede wszystkim do wypalania węgla drzewnego, dostarczającego niezbędnej energii dla kuźnickiego wielkiego pieca. Część urządzeń hutniczych, które gęstą siecią pokryły północną część Doliny Bystrej, napędzana była energią wodną, której dostarczały młynówki, odprowadzane od potoku Bystra. W Kuźnicach produkowano nie tylko żelazną drobnicę: gwoździe, sztaby czy kraty, ale także galanterię w postaci ozdobnych krzyży czy ogrodzeń, a nawet skomplikowane maszyny rolnicze. Podobno większość części, niezbędnych do wyrobu mostu, łączącego Kraków z Podgórzem powstała także pod Giewontem. W połowie XIX w. pod rządami rodziny Homolacsów zakopiańska huta była największym zakładem metalurgicznym Galicji.
Rozwój osady, pierwszy kościół i pierwsza literatura o Zakopanem. Tymczasem rozwijało się także północne, "wiejskie" Zakopane. Według spisu ludności z 1818 r. Zakopane wraz z Kościeliskiem liczyło 340 domów, 445 rodzin: 871 mężczyzn i 934 kobiety. Ok. 1800 r. powstała z fundacji Pawła Gąsienicy pierwsza kaplica przy późniejszej ul. Kościeliskiej. W 1845 roku właściciele dóbr zakopiańskich, Klementyna i Edward Homolacsowie, którzy z tytułu kontraktu nabycia gruntów mieli obowiązek ufundowania kościoła i utrzymywania wspólnie z parafianamiproboszcza, uzyskali wreszcie zgodę cesarza na utworzenie samodzielne parafii w Zakopanem (przedtem wschodnia część wsi należała do parafii w Poroninie, a zachodnia - do Chochołowa). W 1847 r. wybudowano główną część pierwszego drewnianego kościoła przy ul. Kościeliskiej, a 6 stycznia 1848 r. pierwszym proboszczem Zakopanego został ksiądz Józef Stolarczyk, pochodzący z Wysokiej koło Jordanowa. W tymże roku proboszcz założył szkółkę parafialną, a ok. 1850 r. założył przy kościele pierwszy cmentarz, usytuowany w miejscu, gdzie już od blisko pół wieku sporadycznie chowano zmarłych. Dziś znany jest jako Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku.

Od połowy XIX w. Zakopane stawało się coraz modniejszą wioską letniskową, gdzie bywali zarówno przedstawiciele arystokracji, wolnych zawodów, artyści i nauczyciele. W 1854 r . w Kuźnicach i w Tatrach bawił austriacki następca tronu arcyksiążę Karol Ludwik, co było pierwszym w dziejach Zakopanego masowym świętem. Natomiast w 1856 r. pierwszy znany z nazwiska letnik, profesor UJ Jan Kanty Steczkowski zamieszkał nie w Kuźnicach, ale we wsi, koło nowo wybudowanego kościoła. Jego córka Maria dwa lata później wydała książkę Obrazki z podróży do Tatrów, która rozpoczęła erę literatury tatrzańskiej i po raz pierwszy szerzej opisywała Zakopane i jego okolice. W 1860 r. ukazał się pierwszy polskojęzyczny przewodnik po Tatrach księdza Eugeniusza Janoty, niebawem przewodniki po Tatrach zaczął wydawać Walery Eljasz i jego książki spopularyzowały Zakopane i Tatry najbardziej, a ponadto na długie lata stworzyły pewien standard pisywania o turystyce górskiej.
W 1867 r. władze galicyjskie utworzyły w Zakopanem autonomiczną gminę i wtedy też po raz pierwszy wybrano miejscowych radnych, którzy wyłonili spośród siebie wójta. Został nim Jan Gąsienica-Staszeczek, właściciel restauracji, a później jednego z pierwszych hoteli. Gości bowiem przyjeżdżało coraz więcej, tak że trzeba było zatroszczyć się o ich rozmaite potrzeby. Już w 1862 r. w dobrach rodziny Uznańskich w Jaszczurówce otwarto publicznie dostępne kąpielisko, w którym wykorzysano tamtejsze źródła cieplicowe. Ok. 1870 r. powstała w Kuźnicach pierwsza poczta, a przy ul. Kościeliskiej sklep Samuela Riegelhaupta i karczma.
Początki uzdrowiska i mody na Zakopane. W 1873 r. przybył na pierwszy dłuższy pobyt do Zakopanego słynny lekarz z Warszawy - dr Tytus Chałubiński, który niebawem zaczął kierować pod Tatry swoich pacjentów i przyjaciół. Zdaniem Chałubińskiego - a przekonanie to podzielało potem kilka pokoleń lekarzy - bodźcowy klimat Zakopanego pomagał w leczeniu gruźlicy, górnych dróg oddechowych, anemii i nerwicy. Był także pomocny w inspiracji twórczej, o czym przekonało się wielu artystów, bowiem Chałubiński stworzył także modę na odwiedzanie Tatr przez ludzi sztuki. W tymże roku powstało w Zakopanem Towarzystwo Tatrzańskie (TT) - pierwsza ponadzaborowa organizacja turystyczna. Jesienią tegoż roku w Zakopanem wybuchła epidemia cholery, w której zwalczeniu walną zasługę położył Tytus Chałubiński. Niebawem jego działalność objęła niemal wszystkie sfery życia społecznego w Zakopanem, a pod koniec życia słynny doktor przeniósł się tu na stałe. W 1875 r. w Kuźnicach dr Ludwik Ganczarski uruchomił pierwszy zakład wodoleczniczy. Produkcja hutnicza zmniejszała się, by wreszcie upaść zupełnie w końcu lat siedemdziesiątych XIX w. Barbarzyńskie niszczenie tatrzańskich lasów wszakże nie zmniejszyło się - zamknięto co prawda hutę, ale za to otwarto dwie papiernie, które pożerały drzewa w jeszcze szybszym tempie. Kolejne zmiany właścicieli dóbr zakopiańskich jeszcze sprzyjały dewastacji.
W 1875 r. z inicjatywy Towarzystwa Tatrzańskiego powstała Szkoła Przemysłu Drzewnego, w 1881 - szkoła ludowa, w 1883 - szkoła koronkarska dla dziewcząt, której inicjatorką i sponsorką była największa polska aktorka i bywalczyni Zakopanego - Helena Modrzejewska. W 1882 r. w budynku Dworu Tatrzańskiego TT przy Krupówkach otwarto pierwszy ośrodek kultury, w którym odbywały się zabawy, koncerty, spotkania autorskie, spektakle teatralne, gdzie mieściła się pierwsza biblioteka i czytelnia.
Coraz więcej osób bowiem przybywało do Zakopanego na wypoczynek lub leczenie. Ułatwiła to otwarta w 1884 r.linia kolejowa Kraków - Sucha - Chabówka, która skróciła podróż z Krakowa pod Tatry do kilkunastu godzin - wcześniej, jeżdżąc góralską furką z Krakowa, na pokonanie dystansu ponad 100 kilometrów trzeba było dwóch dni. Staraniem TT i Tytusa Chałubińskiego w 1886 r. Zakopane otrzymało status Stacji Klimatycznej (uzdrowiska). W 1889 r. w wyniku licytacji właścicielem dóbr zakopiańskich został hrabia Władysław Zamoyski. Wraz z nim przeniosła się do Zakopanego kolejna szkoła - założona przez jego matkę, Jadwigę z Działyńskich Szkoła Pracy Domowej Kobiet, która znalazła miejsce w Kuźnicach. Zamoyski wkrótce okazał się dobroczyńcą Zakopanego - niemal nie było wartościowej sprawy społecznej, do której nie przyłożyłby swej ręki, albo choć nie wsparł jej finansami.
Dla klimatycznego leczenia gruźlicy osiadało pod Tatrami coraz więcej przedstawicieli inteligencji i twórców, powstawały dzięki nim coraz to nowe instytucje i stowarzyszenia, a wśród nich w 1888 r. Muzeum Tatrzańskie - pierwsze polskie muzeum regionalne. Po 1890 r. zamieszkał w Zakopanem Stanisław Witkiewicz i niebawem stworzył zasady "stylu zakopiańskiego", który stał się ogólnopolskim zjawiskiem w sztuce i architekturze. Pierwsza willa projektowana przez Witkiewicza, "Koliba", stanęła przy ul. Kościeliskiej w 1893 r.
W 1899 r. linia kolejowa została doprowadzona do samego Zakopanego, co wpłynęło zasadniczo na wzrost zarówno liczby przyjezdnych, jak i na charakter ich pobytów. Budowano coraz więcej pensjonatów i hoteli, a urbanizację centralnej części Zakopanego ułatwił pożar, który w 1899 r. zniszczył wiele drewnianych zabudowań przy Krupówkach. Rozpoczął się długotrwały spór o przyszłość Zakopanego i sposób sprawowania w nim rządów między częścią ludności góralskiej a przyjezdną inteligencją. W tym samym roku umarł dr Tytus Chałubiński i kazał się pochować w Zakopanem. Od tego momentu Pęksowy Brzyzek ze skromnego wiejskiego cmentarzyka zaczął sięprzekształcać w narodową nekropolię, o wciąż rosnącym znaczeniu dla polskiej kultury. Od 1891 roku Zakopane dysponuje już własną prasą - pierwsze czasopismo lokalne (o tytule "Zakopane"), a także kilka następnych mają charakter sezonowych efemeryd, ale od 1899 r., wraz z pierwszym numerem "Przeglądu Zakopiańskiego" zaczyna się era lokalnej prasy ciekawej i w miarę trwałej. Z końcem wieku już w pełni kształtuje się kolejna z funkcji Zakopanego - w 1898 r. dr Marian Hawranek lokuje tu pierwsze w Galicji sanatorium przeciwgruźlicze. W ciągu kilku lat lecznictwo zdominuje Zakopane i z mitu stacji leczniczej miasteczko pod Giewontem będzie się wyzwalać niemal do czasów współczesnych.
Zakopane przed I wojną światową. W nowe stulecie Zakopane weszło z nowym statusem - w 1901 r. przestało być wsią i stało się miasteczkiem. Wykorzystując nowe uprawnienia, radni gminni nadali pierwsze w dziejach Zakopanego tytuły honorowych obywateli - otrzymali je twórca stylu zakopiańskiego, malarz i publicysta Stanisław Witkiewicz oraz właściciel dóbr zakopiańskich Władysław Zamoyski. W tym samym roku z inicjatywy proboszcza księdza Kazimierza Kaszelewskiego i Rady Parafialnej postawiono na Giewoncie najpierw drewniany, potem żelazny krzyż dla upamiętnienia ogłoszonego przez Watykan Roku Jubileuszowego. W 1903 roku liczba gości w Zakopanem przekroczyła 10.000 osób rocznie. W 1904 r. zawiązał się Związek Górali - pierwsza organizacja o charakterze regionalnym. Z czasem Związek zaczął odgrywać kluczową rolę społeczno-kulturalną, a niekiedy nawet polityczną. Dziś jego działalność kontynuuje Związek Podhalan.
Nową funkcją Zakopanego stał się sport narciarski. Pierwszą wycieczkę na nartach w Tatry odbyli w 1894 roku krakowianie - malarz Stanisław Barabasz i kupiec Jan Fischer, choć już wcześniej narciarstwo propagowała lokalna prasa. Barabasz niedługo potem przeprowadził się do Zakopanego i został tu dyrektorem Szkoły Przemysłu Drzewnego oraz głównym propagatorem narciarstwa - początkowo właśnie wśród nauczycieli i uczniów też szkoły. Z umiłowania do zimowych sportów osiada w Zakopanem także inny malarz, a także marynarz i pisarz - Mariusz Zaruski. Dopiero jego działalność nadała narciarstwu, a także taternictwu wymiar społeczny. Za sprawą Zaruskiego zawiązała się także organizacja, której zasług dla świata gór nie sposób przecenić - Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, a tragiczna śmierć jednego ze współtwórców TOPR, osiadłego w Zakopanem kompozytora, taternika i narciarza Mieczysława Karłowicza, który zginął w lawinie śnieżnej pod Małym Kościelcem w dramatyczny sposób ukazała społeczeństwu niebezpieczeństwa gór.
W grudniu 1910 r. oficjalny spis wykazał w Zakopanem 7928 osób ludności stałej. Wzrastała także stale liczba osób przyjeżdżających tu nie tylko latem, ale i zimą. Zimowe sezony, początkowo wykorzystywane jedynie przez leczących się klimatycznie gruźlików, z czasem zaczęły być zdominowane przez miłośników "białego szaleństwa". Przed wybuchem I wojny światowej po raz pierwszy prasa nazwała Zakopane "zimową stolicą Polski".
W 1912 r. powstała w Zakopanem pierwsza szkoła średnia, początkowo jako prywatne gimnazjum realne, w latach późniejszych upaństwowione. Coraz większą działalność przejawiały stowarzyszenia paramilitarne - "Sokół", "Strzelec" i Drużyny Podhalańskie. Stałym gościem Zakopanego był w tamtych latach Józef Piłsudski, późniejszy Naczelnik i Marszałek Państwa Polskiego. W 1913 roku powstało zakopiańskie harcerstwo, założone przez twórcę polskiego skautingu Andrzeja Małkowskiego, który wtedy osiadł pod Giewontem na stałe i tu właśnie wziął ślub zOlgą Drahonowską.
5 VIII 1914 na front pierwszej wojny odeszła zakopiańska kompania strzelecka, którą włączono w skład I Brygady Legionów Piłsudskiego. Z biegiem czasu jednak zakopiańczycy w większości odwrócili się od Legionów i zaczęli popierać koncepcje polityczne endecji, a 13 X 1918 powstała pod przewodem Stefana Żeromskiego Organizacja Narodowa, która wypowiedziała posłuszeństwo Austrii. 31 X 1918 polscy oficerowie przejęli władzę, a Organizacja Narodowa przekształciła się w polską Radę Narodową z Żeromskim na czele i objęła władzę nad tzw. Rzeczpospolitą Zakopiańską. Po kilkunastu dniach, gdy ukształtowały się już w Małopolsce władze administracyjne, rządy nad Zakopanem objęła Polska Komisja Likwidacyjna.
Lata międzywojenne. Okres międzywojenny przyniósł zwiększenie popularności Zakopanego oraz rozwój jego funkcji sportowej i leczniczej. Konkurs na plan regulacyjny miejscowości wygrał w 1922 r. Karol Stryjeński, który objął dyrekcję Szkoły Przemysłu Drzewnego i rozpoczął szeroką działalność społeczną. Z jego inicjatywy powstała spółka "Park Sportowy", która w 1925 r. doprowadziła do budowy skoczni na Krokwi. W 1924 r. tuż przed śmiercią Władysław Zamoyski stworzył fundację "Zakłady Kórnickie" (nazwa od rodowej siedziby Zamoyskich w Kórniku koło Poznania), która miała służyć nauce i oświacie społecznej. Coraz większą rangę zyskiwało miejscowe środowisko artystyczne, w którym prym wiódł Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy). Pod jego kierunkiem działał w latach 1925-27 Teatr Formistyczny z siedzibą w "Morskim Oku" przy Krupówkach. Organizowano coraz więcej imprez sportowych - narciarskich, hokejowych, piłkarskich, automobilowych. Szczególnie mocno rozwijał się sport po 1929 r., kiedy to staraniem Komitetu Imprez Sportowych powstały na Równi Krupowej dwa stadiony, na którychrozgrywane były m.in. międzynarodowe zimowe zawody hippiczne.
Wiele inwestycji komunalnych i kulturalnych przeprowadzono pod kierunkiem nowego, wybranego w 1929 r. burmistrza - Leopolda Winnickiego. On też doprowadził 18 X 1933 do nadania Zakopanemu praw miejskich. W 1935 r. jego następcą został inż. Eugeniusz Zaczyński, który rozpoczął m.in. budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków. Największą inwestycją sportową stała się wybudowana w ciągu pół roku kolejka linowa na Kasprowy Wierch, uruchomiona 15 III 1936. Druga kolej górska, linowo-terenowa, powstała w 1938 r. na stoku Gubałówki. Największymi imprezami w międzywojennym Zakopanem były narciarskie mistrzostwa świata FIS w 1929 i 1939.
1 IX 1939 wojska niemieckie zajęły Zakopane. Już 7 XI tego roku delegacja górali z Wacławem Krzeptowskim złożyła na Wawelu hołd niemieckiemu gubernatorowi Frankowi. W listopadzie 1939 roku w Zakopanem obradowała niemiecko-sowiecka komisja delimitacyjna, która ustaliła ostateczny kształt granicy między ZSRR a Generalną Gubernią - w praktyce przypieczętowując czwarty rozbiór Polski. Od 1940 r. działał zakopiański obwód Związku Walki Zbrojnej. Równolegle rozwijała się koncepcja Goralenvolku - separatyzmu góralskiego, którego przywódcy współdziałali z okupantem. W 1942 r. Zakopane zostało ogłoszone strefą zamkniętą. Powstał kolaboracyjny Komitet Góralski z Wacławem Krzeptowskim na czele. W 1943 r. utworzono placówkę informacyjną AK - pluton "Żuraw", pod dowództwem Adama Palmricha. 20 I 1945 zginął z wyroku Polski Podziemnej W.Krzeptowski. Większości przywódców Goralenvolku udało się jednak zbiec. Niemcy opuścili Zakopane, a 29 I 1945 Armia Czerwona bez walki zajęła miasto.
Okres prosperity w PRL. 30 I 1945 organizacje lewicowe zorganizowały kapturową sesję tzw. Miejskiej Rady Narodowej, której przewodniczącym został komunista, Marian Turski-Łęczycki. Polska Partia Robotnicza usunęła ze stanowiska dra Stanisława Totwena desygnowanego na urząd burmistrza przez podziemie londyńskie i objęłaniepodzielnie władzę.
Po wojnie miasto dość szybko odzyskało rolę ośrodka leczniczego i wypoczynkowego. Reaktywowano też funkcję sportową - pierwszy po wojnie konkurs skoków odbył się już z początkiem 1946 r. (wygrał go Stanisław Marusarz uzyskując długość 55 i 60 metrów). W marcu i kwietniu tego roku rozegrano też pierwsze zawody memoriałowe,noszące imię zamordowanych w czasie okupacji zakopiańskich sportowców Bronisława Czecha i Heleny Marusarzówny.
Powstały w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej Fundusz Wczasów Pracowniczych w ciągu kilku lat przejął kontrolę nad większością dawnych prywatnych pensjonatów zakopiańskich. Rozpoczęto też nowe inwestycje, głownie o charakterze urbanistycznym, sportowym i komunalnym, zwłaszcza w przededniu organizowanych w 1962 r. w Zakopanem kolejnych narciarskich mistrzostw świata FIS. Także w 1962 r. odbyła się pierwsza "JesieńTatrzańska", mająca kontynuować tradycje dawnego "Święta Gór". W tymże roku liczba gości przyjeżdżających do Zakopanego po raz pierwszy przekroczyła milion osób. Na wzrosty o kolejny milion trzeba było czekać tylko 3 lata. Od 1968 r. najważniejszym elementem "Jesieni Tatrzańskiej" stał się Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich. Powstały nowe hotele - "Giewont", hotel sportowy "Zakopane", "Gazda", "Kasprowy", "Helios". Wiele domów o dużych kubaturach zbudowano dla różnych instytucji - górniczych, hutniczych, rządowych i rzemieślniczych.
W 1957 r. reaktywowany został Związek Podhalan i wkrótce stał się najważniejszą organizacją regionalną, prowadzącą szeroką działalność kulturalną i społeczną. Zakopane nadal przyciągało do siebie licznych twórców, którzy albo osiadali tu na stałe, albo tylko przyjeżdżali sezonowo, czerpiąc inspiracje i siły z klimatu, folkloru czy otoczenia. Najwybitniejszymi postaciami w dziedzinie plastyki stali się Tadeusz Brzozowski i Władysław Hasior, których działalność pod Giewontem daleko wykraczała poza samą tylko twórczość artystyczną i pedagogikę. Dawna Szkoła Przemysłu Drzewnego, jeszcze przed wojną przekształcona w szkołę średnią, po wojnie podzieliła się na Technikum Budowlane i Liceum Sztuk Plastycznych, które niebawem otrzymało imię swego dyrektora, wybitnego pedagoga i rzeźbiarza - Antoniego Kenara. Od 1946 roku działała Państwowa Szkoła Muzyczna, nosząca od 1979 roku imię Mieczysława Karłowicza. Na stałe mieszkali w Zakopanem kompozytorzy Wacław Geiger i Jan Pasierb-Orland, a inspiracje do swej twórczości z folkloru góralskiego i Tatr czerpało także wielu innych, sezonowo bywających w Zakopanem. Największe znaczenie mają tu dzieła Wojciecha Kilara ("Krzesany", "Kościelec 1909", "Orawa") i Henryka Mikołaja Góreckiego (III Symfonia). Rozwijało działalność Muzeum Tatrzańskie, otwierając oddziały w różnych częściach Zakopanego i Podhala. Powstały muzea biograficzne - Kasprowicza (1950), Makuszyńskiego (1966), Szymanowskiego (1976). W 1977 r. zorganizowany został pierwszy festiwal Dni Muzyki Karola Szymanowskiego. W 1985 r. utworzono Teatr im. S.I.Witkiewicza, który wkrótce zyskał ogólnopolską sławę.
Równocześnie ze wzrostem roli Zakopanego jako ośrodka kulturalnego i sportowego, następował stopniowy zanik jego funkcji leczniczej. W połowie lat siedemdziesiątych zlikwidowano większość sanatoriów przeciwgruźliczych, zamieniając je na ośrodki wypoczynkowe. Uzdrowiskowe cechy Zakopanego zanikały także wraz z postępującą jego urbanizacją oraz pogarszaniem się stanu ekologicznego. Drastyczne zwiększenie się ruchu turystycznego wsamym Zakopanem, a także w Tatrach oraz działalność przemysłu, głównie mleczarskiego, powodowała ogromny wzrost zanieczyszczeń potoków. Setki indywidualnych kotłowni, opalanych kiepskim węglem oraz tysiące pojazdówmechanicznych emitowały w powietrze ilości pyłów porównywalne w niektóre dni z zanieczyszczeniami Śląska. Na szczęście, w latach dziewięćdziesiątych rozpoczął się coraz szybszy proces gazyfikacji miasta, który doprowadził do znacznego zmniejszenia emisji szkodliwych substancji do atmosfery. Wielkie znaczenie może także mieć w przyszłości wykorzystanie energii gorących wód geotermalnych, zalegających pod niecką Podhala. Tworzenie sieci geotermalnej, która objęła już znaczna część miasta, jest jednak na razie kosztowne i wykorzystanie w pełni dobrodziejstw wielkiego i w zasadzie niewyczerpalnego źródła podziemnej energii jeszcze jest przed nami.
Zakopane w III Rzeczpospolitej. W dniu 4 VI 1989 r. w wyborach do Sejmu i Senatu w Zakopanem zwyciężyli kandydaci "Solidarności". Pierwszym niekomunistycznym naczelnikiem miasta mianowano 12 II 1990 r desygnowanego przez "Solidarność" Macieja Krokowskiego. 27 V 1990 r. w wyborach samorządowych zwyciężyli kandydaci Komitetu Obywatelskiego, tym razem w sojuszu ze Związkiem Podhalan. 6 VI 1990 r. burmistrzem został M. Krokowski, przewodniczącym Rady Gminnej - Maciej Krupa. Nowe władze zajęły się przede wszystkim poprawą stanu ekologicznego miasta i gminy. Dorobkiem pierwszej kadencji władz samorządowych stało się kilkadziesiąt kilometrów sieci kanalizacyjnej, rozpoczęcie procesu gazyfikacji oraz wykorzystywania energii geotermalnej i modernizacja wielu urządzeń komunalnych.
W początku lat dziewięćdziesiątych XX w. ruch turystyczny, głównie na skutek likwidacji rozmaitych form wypoczynku zbiorowego oraz wzrostu cen znacznie się zmniejszył i ograniczył do miesięcy ściśle sezonowych. Jednocześnie zaczęła rosnąć liczba gości z zagranicy, przyjeżdżających do Zakopanego. Zasadniczej przebudowie uległ zakopiański handel i gastronomia - powstało kilkadziesiąt nowych restauracji, barów i kawiarni, sklepy zyskały nowoczesny wystrój, wiele domów wczasowych reprywatyzowano, inne zmieniły właściciela i wygląd zewnętrzny. Wielu właścicieli odzyskało swoje zabrane w latach 50-tych obiekty, między innymi "Pensjonat Tuberoza" powrócił do swoich prawowitych właścicieli. Baza hotelowa i pensjonatowa jest cały czas modernizowana.
Wiele organizacji zakopiańskich, a przede wszystkim władze samorządowe pod kierunkiem dwóch kolejnych burmistrzów - senatora Franciszka Bachledy-Księdzularza oraz Adama Bachledy-Curusia przez kilka lat zabiegały o wizytę w Zakopanem papieża Jana Pawła II. Doszło do niej podczas pielgrzymki Ojca Świętego do Polski w 1997 r. Papież spędził wtedy w Zakopanem cztery dni - od 4 do 7 czerwca - i m.in. odprawił mszę świętą na stadionie pod Wielką Skocznią. Wzięło w niej udział kilkadziesiąt tysięcy wiernych. Z okazji wizyty papieża ówczesne władze miasta zmieniły herb Zakopanego - emblematy wywodzące się z XIX-wiecznej pieczęci gminnej zastąpiono wizerunkiem krzyża na Giewoncie nad skrzyżowanymi kluczami św. Piotra z herbu watykańskiego.
Od 1993 r. władze miasta i część społeczności miejskiej podejmowały starania o organizację w ZakopanemOlimpiady Zimowej, co budziło w kraju ogromne kontrowersje z punktu widzenia ekologicznego, finansowego i sportowego. W 1999 r. kandydaturę Zakopanego jako ewentualnego organizatora Olimpiady w 2006 r. odrzucono, ale władze samorządowe zapowiedziały dalsze starania w tym kierunku, z planem ubiegania się o przyznanie prawa organizacji Igrzysk w 2010 r. Koncepcja ta, głośno ogłoszona, cicho zmarła śmiercią naturalną niedługo potem.
Największą imprezą sportową, organizowaną ostatnio w Zakopanem stały się zawody Pucharu Świata w skokach narciarskich, rozgrywane na Wielkiej Skoczni na Krokwi. Przyciągały one uwagę widzów już od początku swej historii. Zakopane było gospodarzem pucharowych zawodów już 19 razy, a zaistniało na narciarskiej mapie Pucharu już w pierwszym sezonie tych zawodów, i to od razu szczęśliwie dla polskich zawodników: 26 stycznia 1980 roku na Średniej Skoczni zwyciężył Stanisław Bobak, a dzień później na Wielkiej - Piotr Fijas. Największym świętemZakopanego stały się jednak pucharowe konkursy od czasu, gdy triumfy zaczął święcić Adam Małysz. W jego pierwszym wielkim sezonie 2000/2001 Zakopane nie było organizatorem zawodów. Rok później, w dniach 19 i 20 stycznia 2002, rywalizację mistrzów narciarstwa na Wielkiej Skoczni oglądało około 70.000 widzów. Pierwszy konkurs wygrał Mati Hautamaeki z Finlandii (Małysz był siódmy), drugi - Adam Małysz przed Svenem Hannawaldem. Następne zawody Pucharu Świata w Zakopanem, w dniach 18 i 19 stycznia 2003 roku, okazały się wielkim triumfem Svena Hannawalda. 40 tysięcy widzów na trybunach i niemal drugie tyle wokół skoczni oglądało, jak w pierwszej serii "Hanni" przeskoczył skocznię ustanawiając rewelacyjny rekord: 140 metrów. Hannawald wygrał przedFlorianem Lieglem i Małyszem.Następnegodnia usytuowanie zawodników na podium było takie same. Kierownictwo Pucharu Świata ze słynnym Walterem Hofferem na czele stwierdziło potem, że zawody zorganizowane były perfekcyjnie, atmosfera wspaniała, a publiczność najlepsza, jaką można było sobie wymarzyć. Rok później najlepsi skoczkowie znów przyjechali w styczniu do Zakopanego. Tym razem na trybunach zgromadziło się ok. 35 tysięcy widzów, by oklaskiwać Niemca Michaela Uhrmana, który pierwszego dnia - 17 stycznia 2004 r. zajął pierwsze miejsce, minimalnie tylko wyprzedzając Adama Małysza. Następnego dnia widzów było jeszcze więcej, dramaturgia konkursu jeszcze ciekawsza, a publiczność gorąco oklaskiwała wszystkich. Wygrał Martin Heollwarth, Adam Małysz znów był drugi, oklaskiwał go i nagrody wręczał prezydent Aleksander Kwaśniewski, a Zakopane przeżywało wielkie święto.
Na przełomie XX i XXI wieku liczba gości przyjeżdżających do Zakopanego znów spadła, a żyjący z turystyki mieszkańcy zaczęli rozglądać się za innym zajęciem. Przyczyną tego stanu rzeczy była stagnacja w ofercieturystycznej, sportowej i kulturalnej miasta, przy jednoczesnym wzroście cen.
W tym samym czasie staraniem samorządu lokalnego znacznie poprawił się stan estetyczny centrum miasta, przede wszystkim Krupówek, które w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych wyłożono nową kostką, przekształcając je w malowniczy deptak, budzący przeważnie podziw przyjezdnych. Sklepy i lokale gastronomiczne położone przy tej ulicy czynne są zazwyczaj do późnych godzin nocnych, a ich oferta jest bardzo atrakcyjna.Stałymi bywalcamiZakopanego są teraz najwyżsi dostojnicy państwa, z prezydentem i premierem na czele. Liczba gości przyjeżdżających do Zakopanego od początku XXI wieku przekracza 3 miliony osób rocznie.

Maciej Pinkwart